Neden Tarsus ?

                   

Ünlü İngiliz şair ve oyun yazarı William Shakespeare'in 5 perdelik oyunu Pericles, Hatay'ın merkez ilçesi Antakya'nın kurucu kralı olarak anılan Antiochus'un güzelliğiyle ünlü biricik kızına talip olmak üzere sarayına konuk gelen Sur (Tyre) Prensi Pericles'in (Pericles aslında kenti ziyaret sahnesiyle açılır.

O tarihlerde ismini kurucu kralından alan Antakya (Antioch) Suriye'nin oldukça güçlü, önemli, ünlü ve egemen bir kenti. Sur ise Doğu Akdeniz kıyısında bugünkü Lübnan'ın bulunduğu bölgede, Finike sınırları içerisinde yer alan küçük bir liman kentidir. Antakya Kralı Antiochus güzelliğiyle ünlü kızı ile evlenmek isteyen kral ve prenslere daha baştan tuzak sorular sorarak onları ölümle cezalandırmakta ve aslında kızını hiç kimselere vermek istememektedir. Sur Prensi Pericles de herkes gibi bunun farkına ancak Antiochus'un sarayında kralla görüşmesi sırasında anlayabilecek ve önüne konulan ölümcül cezadan kurtulmak amacıyla kendisine de sorulan sorunun cevabını biraz düşünmek istediği gerekçesiyle Antiochus’tan süre ve izin isteyip Sur'daki sarayına geri döner.

Dönüş yolunda ustaca planladığı gibi hiç zaman kaybetmeden küçük donanmasıyla o dönemin en güçlü ve güvenli bölgesi Kilikya'nın gözde başkenti olan ve o tarihlerde Akdeniz'in büyük bir limanı olarak anılan Tarsus limanına gelerek kentin valisine sığınır. Kent o dönemin en güçlü, görkemli ve her anlamda cazibesi yüksek ve yaşamıyla ünlü bir başkent olarak oyunun ilerleyen birçok

sahnesinde karşımıza çıkmaya devam edecektir. Oyun, ağırlıklı olarak Tarsus'un yanı sıra bölgede yer alan Antakya, Sur, Efes ile yine Doğu Akdeniz sahillerinde kurulu birbirine bağlı beş kentten oluşan Pentapolis kentlerinde geçer.

Efes dışında kalan sözü edilen diğer kentler, bilindiği üzere o dönem “Levant” adıyla anılan Doğu Akdeniz kıyılarından başlayıp, doğuda Mezopotamya, batıda Doğu Akdeniz, güneyde Arabistan çölleri ve kuzeyde ise günümüzde artık Çukurova diye anılan bölge ile Pamfilya (Antalya) ovasının Alanya tarafında yer alan kısmının da dahil edildiği Toros Dağlarıyla çevrili büyük bir tarihsel bölgede yer almaktadır.

(İslam Ansiklopedisinde yer alan bir rivayete göre, Hz. İsa bölgedeki birçok kente gizlice gitmiş ve bir süre de Sur kentinde kalmıştır. Ayrıca 12 havarisi kadar yakın olduğu ve güvendiği söylenen yol arkadaşı (elçi) Aziz Saint Pavlus’un Tarsus’ta bir kilise inşa ettirdiğinden söz edilmektedir.)

Tarihsel zaman M.Ö. 300'lü yıllar olup dönem Helenistik dönem ile Ortaçağ arası yeni bir siyasal kültürel geçiş süreci yaşamaktadır. Bölgede Hitit, Arap, Arami, Süryani, Ermeni, Asur, Yunan, Roma, Bizans vd. kültürlerle iç içe bir yaşam sürmektedir. Henüz bölgede sonradan Türk diye anılacak herhangi bir kavim ya yoktur ya da yeterince etkin değildir.

Bugünün Hatay'ı (Antakya), Tarsus ve Sur kentlerinin de içerisinde yer aldıkları bölgenin, bilinenin ötesinde çok daha öncesine dayanan uzun bir tarihinin olduğu (Şanlıurfa Göbeklitepe gibi -şimdilik- M.Ö. 10 -12.000'li yıllara kadar uzanabileceği) uzak bir olasılık olarak görülmektedir. Başlangıçta Levant adıyla tanımlanan, Akdeniz'in doğu sahilleri boyunca uzanan bu geniş bölge, Tarsus'un başkent ve merkez olarak yer aldığı Kilikya, bir tür kadim Ortadoğu ile günümüzün Çukurova Bölgesi'ni de içerisine alan geniş bir kültürel coğrafya konumundadır.

“Doğu, güneşin doğduğu yer, sabah ülkesi ya da toprakları” anlamlarını taşıyan Levant kavramı da zaten tam da bu tarihsel coğrafi konumlandırmadan gelmektedir.

Arkeologların ve tarihçilerin açıklamalarına göre Kilikya, Hititler döneminde Kizzuwatna olarak bilinmektedir. Asurlular zamanında ise bölgenin ovada kalan ve bugün günümüzde Çukurova olarak anılan bölümüne Que, Tarsus’un batı ve kuzey bölümlerine de Hilakku adı verilmiştir.

Homeros'un ünlü İlyada destanında bu bölgeden (Korint kralı Glaukos'un oğlu, Albert Camus'nün ünlü kitabına da ismini veren mitoloji kahramanı Sisyphos'un torunu) Bellerophontes'in yaşadığı “düzlük ova” olarak söz edilmektedir. İlyada'da ayrıca Kilikya bölgesinde yer alan kentlerden yine Tarzu (Tarsus), Ingira (Anchiale-Mersin), Danuna-Adana, Pahri (Mopsuestia-Misis), Kundu (Kyinda ve sonra Anavarza) ve Azatiwataya (Karatepe) olarak söz edilmektedir.

17. Yüzyılda ismi artık Çukurova olarak anılmaya başlayacak olan eski tarihsel Kilikya'nın başkenti Tarsus Antik çağda, Akdeniz kıyısında ismi Kydnos (Cydnus) olarak anılan Berdan Irmağı ile Akdeniz arasında doğal olarak oluşmuş Rhegma Gölü ile birlikte güvenli bir iç liman runumundadır. Kent yaşam, uygarlık, felsefe, kültür ve siyasi birikim olarak iddiaları olan ve gelişmiş kültürel uygarlıklara başkentlik yapmakta olan bir konumdadır.

Tarsus ismi bütün bu ayrıcalıklı yapısı ve tarihsel kültürel birikimleri nedeniyle 1350-1500 yılları arasında yazıldığı söylenen ünlü ortaçağ İngiliz destanı Sir Gawain ve Yeşil Şövalye'de de sıklıkla

sözü edilen tarihsel bir kent olarak geçmektedir.14.Yüzyıl sonlarında kimliği saptanamayan bir şair tarafından yazılan, Sir Gawain ve Yeşil Şövalye isimli destansı şiir, dolaylı da olsa her destan gibi dönemin tarihsel, kültürel yapısı ile ilgili önemli ipuçları vermektedir.

Kilikya'nın (Çukurova) başkenti Tarsus’tan, Shakespeare'den sonra dünyanın en önemli yazarlarından 17. Yüzyıl İngiliz şairi John Milton'un Kayıp Cennet (Adem ile Havva'nın Cennet'ten kovuluş öyküsü) isimli ünlü kitabında da yer alır.

Yine felsefi, siyasi, toplumsal ve kültürel olarak bölgedeki merkez konumu nedeniyle Tarsus, ünlü Fransız edebiyatçı Victor Hugo'nun Sefiller adlı romanında da kendisinden söz ettirir.

Hugo kitabında dikkat çekici bir biçimde Tarsus'u

- 7-8.000 yıllık bir tarihe sahip oldukları düşünülen ünlü Babil,

- Lübnan'ın Antik Finike ticaret limanı Biblos,

- Mezopotamya uygarlıklarının merkezi olmasıyla anılan, Asur kralı Asurbanipal'in; toplayıp koruma altına almış olduğu kil tabletleri bir araya getirerek kurmuş olduğu ve dünyanın ilk kütüphanesi olarak da kabul gören Ninova,

- Antik Mısır'ın önde gelen ve Mısır Uygarlığı'ın bütün tarihsel geleneklerini ve ideallerini kültüründe barındırdığı söylenen ve bütün Mısır krallıklarının başkenti (Yüz kapılı) Teb,

İtalya'nın yine ünlü Roma kenti kültürleriyle eş düzeyde tutarak Tarsus'un tarihsel, kültürel kapasitesinin altını özenle çizer. Kenti, şiirsel kültürel bir yolculukla, zamansal bir perspektif oluşturarak, ahlaki, manevi, epistemolojik yanlarından da övgüyle bahseder:

“Tarihin gölgeleri, artık ölüm sürecine geçmiş uygarlıkları bir bir örtüyor. Fakat bu uygarlıklar çöktüklerinde yine de hala suyun üzerindeydiler: Babil, Biblos, Ninova, Tarsus, Teb, Roma denilen o muazzam gemilerin, yüzyıllar süren dev dalgaların ardından, geçmiş denilen okyanusun dibini boylayışlarını ürküntüyle karışık bir şaşkınlıkla seyrediyoruz.”

Ünlü Osmanlı denizci, coğrafyacı ve haritacı Piri Reis'in Kitab-ı Bahriye isimli 4 ciltlik kitabında da Çukurova bölgesi ve Tarsus'la ilgili önemli bilgiler yer almaktadır:

“...Tarsus deniz kenarından üç mil kadar içeride ova üzerinde kurulmuş bir kasabadır. Önünden Tarsus Çayı akar. Burada bulunan gölün (Rhegma / Aynaz) içine sandallarla girerek 6 kulaç derinliğindeki suda demir atarlar.”

Çukurova bölgesini 1671 yılında gezdiği söylenen Evliya Çelebi ise yine hem Çukurova hem de Tarsus'la ilgili ünlü Seyahatname'sinde oldukça ayrıntılı bilgiler aktarır:

“... Tarsus kalesi bir düzlük üzerinde, denizden bir saat uzaklıkta, daire biçiminde olup Halife Mem'un yapısıdır. Çevresi oldukça geniş, iki kat ve sağlam bir kaledir. Çevresi tümüyle hendeklerle çevrilidir. Kalenin içinde üstü toprak damlı evlerle dolu üç mahalle vardır. Kalenin üç kapısı (batıda İskele, doğuda Adana, kuzeyde Bağ kapıları) vardır. Mevcut 15 cami içinde Eski Cami hicretten 300 yıl önce yapılmış, kiliseden bozma bir yapı idi. Giriş kapılarından birisinin iki yanında arslan, kaplan ve ejderha suretleri vardır ki, insan görünce korkar. Burada avının üzerine çökmüş bir doğan kabartması vardır ki sanki canlı gibidir. Bu garip acayip eserlerin tümü mermer taşından oyulmuştur. Yine bu kapının iki yanında beyaz mermer kitabeler içinde

renk renk kufi yazı ile Arapça ve Süryanice yazılmış görmeye değer yazılar vardır ki, insan hayran kalır. Tarsus'ta ayrıca 5 kilise, 6 medrese, 7 Hıristiyan sıbyan mektebi, 2 hamam, 2 han ve 317 dükkan vardır. İbrahim Halife Camisine bitişik 80 dükkan kagir bina kentin bedestenidir. Halkı Rum, Gürcü, Ermeni ve Türkmenlerden oluşmaktadır. Ayrıca Arap fellahları da vardır. Minareleri ise Arabistan tarzındadır.”

İsmi neredeyse Çukurova ile özdeşleşmiş olan Osmaniye ilçesinin Hemite köyü doğumlu çağdaş edebiyatçımız Yaşar Kemal de yine destansı başyapıtı İnce Memed romanında ve diğer birçok kitabında, içerisinde Tarsus'un da yer aldığı ve uzunca bir süre başkentlik yaptığı büyük kadim Çukurova'dan söz edilmektedir. Öyle ki, Yaşar Kemal'ın yazarlık tarihi neredeyse tümüyle kadim Çukurova efsanelerine, yaşayan çağdaş Çukurova mitolojilerine, Çukurova’nın toplumsal kültürel bölge insanları, doğası, sonsuz ovaları, tarlaları, kırları ve çiçekleri üzerine kurulmuş gibidir.

Bir başka Çukurovalı, Adana Ceyhan doğumlu, Orhan Kemal ise tarihsel Adana ve Çukurova'dan 1950'li yıllardan itibaren hızla kentleşip gelişen bölgeyi her anlamda modernleşerek sanayileşmeye evrilen dönüşümü ve toplumsal değişimiyle birlikte edebiyata taşır.

Annesi Türk olduğu söylenen Lübnan asıllı Fransız edebiyatçı ve düşünür Amin Maalouf da, Doğunun Limanları kitabında Adana’dan, Yüzüncü Ad-Baldassare’nin Yolculuğu isimli kitabında ise içerisinde Tarsus’un da yer aldığı bölge kentlerinde söz eder. Bu kentlerin yer yer birbiriyle iç içe geçmiş olan köklü tarihsel ve kültürel geçmişleri, birçok uygarlığın, dinlerin, farklı etnisitelerin, çok kültürlülük ortamında bir arada yaşamasının da tarihidir aynı zamanda. Başta Adana, Tarsus ve Antakya olmak üzere bölgedeki kültürel yaşam merkezi bu kentler dünyanın en eski yerleşim yerlerinden olup, farklı tarihsel ve kültürel birliktelikleri sayılamayacak kadar çok sayıda ve katman katmandır.

Maalouf, Afrikalı Leo ve Semerkant romanlarında da sık sık Türklerden, Türk coğrafyalarından ve Hatay'ın merkez ilçesi tarihsel Antakya, Adana, Tarsus ve Mersin'in yer aldığı Çukurova merkezli Doğu Akdeniz kültür tarihlerinden de sık sık notlar aktarır.

Bölge başta Mısır ve Lübnan olmak üzere bir zamanlar diğer kadim kültürlerin arkasından uzunca bir süre de Osmanlı İmparatorluğu egemenliği altındaki Ortadoğu uluslarının yaşadıkları, kültürler, uygarlıklar kurdukları coğrafyalardır.

Hz. Adem Aleyhisselam'ın oğlu Şit Peygamber / Nuh Peygamber'in torunu Tarasis / Hitit Kralı Telepinus / Kizzuwatna Kralı İşputahşu / Asur kralları II. Salmanassar / V. Salmanassar / II. Sargon / Sanherip / Sardanapal / II. Babil Kralı Nebukadnesar / Kilikya Kralı Syennessis / Pers Kralları Kyros / Shapur / Makedonya Kralı Büyük İskender / Claudius / Çiçero / Roma İmparatorları Jül Sezar / Sezar'ın evlatlığı Octavianus / Hadrianus / Doğu Roma’nın ilk imparatoru Arcalius / Mısır Kraliçesi Kleopatra / Romalı komutan Antonius / Bizans İmparatorları 1. Justinianus / Marcus Aurelius / Diocletianus / Iulianus Apostata / Emevi Halifesi Muaviye / Abbasi Halifesi Me’mun (Harun Reşit) / Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa / Vd.

Ara başlığa aktarmış olduğumuz bütün bu tarihsel isimler topluluğu ise bir biçimde bir zamanlar -öyle ya da böyle- Tarsus için hayal kurmuş, tarih yazmış ya da güçlü bir orduya sahip olup da kenti ele geçirerek uzunca bir süre kenti yönetmiş, bununla da yetinmeyip tarihsel Tarsus'un yeniden imar edilip düzenlenmesi için kentin bir yerlerine “taş üstüne taş koydurmuş” imparator, kral, halife, ünlü komutan, yönetici, vali ve tarih yazıcılardan bazılarının isimleri...

Dünyanın en eski ve oldukça uzun bir tarihsel geçmişe sahip olduğu söylenen Tarsus neredeyse bütün tarihi boyunca -özellikle Batı kültürü kaynaklı antikite dönemi sürecinde- egemenlik alanı çatışmalarının merkezinde yer almış, dönemin iddialı güçlerinin gözünde önemini ve çekiciliğini hiçbir zaman kaybetmemiş, hem Anadolu'nun hem Ortadoğu bölgesi hem de dünyanın tanınıp bilinen birkaç tarihsel kentinden birisidir. Bölgede yer alan diğer bazı kentler ise Eriha / Filistin, Beyrut ve Biblos / Lübnan, Halep ve Şam / Suriye, Susa / İran, Faiyum ve İskenderiye / Mısır, Anadolu'daki başta Antakya, Anavarza, Urfa, Nemrut, Efes, Milet, Troya, Hattuşaş, Knidos, Olimpos, Sagalassos, Zeugma, Pamfilya, Konstantinopolis vd. tanınmış kentlerden bazılarıdır.

Görüleceği üzere bölgede bulunan bu kadim kentlerden çoğu da zaten yalnızca isimleri kalmış ya da isimleri sık sık değiştirilerek artık bambaşka bir kültürün sürdürücüsü kent ve bir yerleşim yeri olmaktan çıkarak tarih sahnesinden çoktan silinip gitmiş kentlerdir.

Fakat Tarsus 10-12.000 yıllık tarihi boyunca ismi hemen hemen hiç değişmeden ve neredeyse tarihteki kültürel yaşamsal konumunu koruyarak günümüzde de aynen devam etmektedir.

Bu bağlamlar üzerinden bakıldığında aslında Tarsus'un sahip olduğu en büyük ve en değerli kültürel birikimi ve muhtemel geleceği de tümüyle bu kültürel, tarihsel yaşam olarak görünmektedir.

MÖ. 312 - 64 yılına kadar Tarsus, Anadolu ve Mezopotamya kent krallıklarının yanı sıra Pers, Arap, Ptolemaos (Mısır), Seleukos, Yunan ve Romalılar arasında sık sık el değiştirmiştir. Kentin ilk valisinin ise ünlü Roma valisi Claudius olduğu söylenmektedir. Yine ayrıca tarihçi Strabon’nun da yazmış olduğu üzere ünlü Romalı hatip Çiçero'nun da MÖ. 50'li yıllarda Tarsus’ta eyalet valisi olarak görev yaptığı yazılı kaynaklarda yer almaktadır.

MÖ. 48 yılında Romalı ünlü komutan Iulius Caesar Tarsus’a gelerek halkın yoksulluğu ve sefaletine önemli ölçüde son vererek kentin yönetiminde bir dizi köklü düzenlemeler yapmıştır. Halkın imparatorun bu iyiliklerine karşın kendi aralarında Tarsus’a Iuliopolis ismini vererek Caesar’ı onurlandırdıkları söylenmektedir. Caesar’ın bir suikast sonucu ölümü üzerine yerine geçen Antonius da Tarsus’a gelerek imar çalışmalarıyla bizzat kendisi ilgilenip kentin hem imarı hem de kültürel olarak gelişmesini sağlama yönünde çalışmalar yapmıştır. Bu bağlamda dünyanın en eski kütüphanesi olarak bilinen Bergama Kütüphanesinde yer alan büyük kitap birikiminin tümünü Tarsus’a taşıtarak büyük bir kütüphane kurup kentin bölgesel bir felsefe, kültür ve eğitim merkezi

olmasının önünü açmıştır. Kısa zamanda hem askeri, hem imar yoluyla kentin yeniden düzenlenmesi ve ekonomisinin geliştirilmesinin yanı sıra felsefi bilgi, kültür, eğitim ve yaşam olarak da gelişip zenginleşmesi sağlanmıştır. Böylece o süreçte Tarsus bütün dünyanın ilgisini

çekmekte gecikmeyecektir.

MS. 5. Yüzyıla kadar batılı Yunan, Roma, Bizans imparatorlukları ile Doğulu Hitit, Asur, Babil, Urartu, Pers, Arap, Selçuklu ve Anadolu kökenli Karamanoğulları, Ramazanoğulları, Dulkadiroğulları ve Osmanoğulları vd. beylikler ile sonradan tümüyle Anadolu'yu kontrol altına alan Osmanlı İmparatorluğu vb. kültürler ve uygarlıklar arasında kentin egemenliği yüzlerce yıl el değiştirerek sürmüş, 7. Yüzyıl’dan itibaren Bizans İmparatorluğu ile Persler ve Araplar arasında yaşanan savaşların ana nedeni olmayı sürdürmüştür.
Tarsus'un bütün dünyayı etkileyen karmaşık kadim tarihi; Nuh Peygamber'in torunu Tarasis, Hitit Kralı Telepinus, Kizzuwatna Kralı İşputahşu, Asur kralları II. Salmanassar, V. Salmanassar, II. Sargon, Sanherip ve Sardanapal, Kilikya Kralı Syennessis, Pers Kralları Kyros ve Shapur, Makedonya Kralı Büyük İskender, Roma İmparatoru Jül Sezar, Jül Sezar'ın evlatlığı olan İmparator Octavianus, Hadrianus, Doğu Roma’nın ilk imparatoru olduğu söylenen Arcadius, Mısır Kraliçesi Kleopatra, yine Romalı ünlü komutan Antonius, Bizans İmparatorları 1. Justiniaus ve Marcus Aurelius, Diocletianus, Iulianus Apostata ve daha isimleri kayıtlara geçmediği düşünülen birçok kral, imparator, komutan ve yöneticilerin de tarihidir. Pers ordularıyla savaşırken ölen Bizans imparatoru Iulianus Apostata'nın kendi isteği üzerine Tarsus’a gömüldüğü ve mezarının da orada olduğu yazılmaktadır.

Yine bazı kaynaklara göre II. Babil Kralı Nebukadnesar (MÖ. 605-562) zamanında yaşadığı söylenen Danyal Peygamber'in Tarsus'ta yaşanan büyük bir kıtlık üzerine kente davet edildiği, gelmesiyle birlikte de kentin büyük bir bolluk ve berekete kavuştuğu inancı halk arasında oldukça yaygındır. Danyal Peygamber sonradan Babil'e geri dönmemesi için ikna edilerek Tarsus'ta kalacak; öldükten sonra da Tarsus'a gömülecektir. Mezarı halen Tarsus'ta olup sonradan onun anısına mezarın etrafına Makam Camisi inşa edilmiştir.

Kent MS. 6. Yüzyılda Emevi Halifesi Muaviye, 8. Yüzyılda Abbasi Halifesi Memun (Harun Reşit), tarafından fethedilmiş, Pozantı’daki savaşta Halife Me'mun ölmüş ve o da Tarsus’a gömülmüştür.

Tarsus ayrıca Hz. Adem ve Havva'nın beşinci çocukları olan Hz. Şit'in, ünlü tıp bilgini Lokman Hekim'in mezarlarını da bünyesinde bulundurmaktadır.

Tarsus, Anadolu Selçuklu Devleti, Haçlı seferleri ve Memluklular zamanında meydana gelen el değiştirmelerin uzaması, şiddetinin artması nedeniyle eski siyasi, ekonomik ve ticari üstünlüğünü bir süre kaybetmiştir. Kent, 13. Yüzyıldan itibaren,Karamanoğulları, Ramazanoğulları ve Dulkadiroğulları Beylikleri yönetimine geçmiş, 1517 yılından sonra da tamamıyla Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılmıştır.

19. Yüzyılın ilk yarısında, Kavalalı İbrahim Paşa, 1831'de bütün Suriye'yi denetimi altına alarak Kütahya'ya kadar ilerler. 1833 tarihinde yapılan Kütahya Antlaşmasıyla Osmanlı, Suriye, Filistin ve Çukurova'yı Mısır'a bırakır. İbrahim Paşa da Suriye Genel Valisi olur. Fakat bir süre sonra Osmanlılar, 1839'da Mısır'a savaş açtıysa da Osmanlı ordusu Nizip Muharebe'sinde bozguna uğrar.

İbrahim Paşa, Mısır yönetiminin babadan oğula geçmesi karşılığında; Suriye ve Çukurova'dan 1840 tarihli Londra Antlaşmasıyla vazgeçer.

Kent, daha sonra yeniden Osmanlı yönetimine girerek Adana vilayetine bağlanacak ve bu durum, Cumhuriyet dönemine kadar devam edecektir. 1918 yılında ise birçok imparatorluk toprağı

emperyalistler tarafından işgal edilecek ve Fransızların payına da Tarsus, Antep, Maraş ve Çukurova düşecektir.

Milli Kurtuluş Savaşı sürerken 1921 yılında Fransızlarla yapılan Ankara Antlaşması sonucu, 27 Aralık 1921 tarihinde de bölge işgalden kurtulacaktır.

Tarsos / Tarsós'dan... Terasus / Tarsus'a:

Fakat yine de Çukurova'nın (Kilikya), hatta Ortadoğu bölgesinin en eski yerleşim merkezlerinin başında gelen Tarsus'un ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Bu konuda farklı görüşler mitler ve anlatılar söz konusu. Doğu - Batı arasındaki en eski alışveriş bağlantısı, tarihsel İpek Yolu güzergahı ve birçok bakımdan stratejik pozisyonda bulunması nedeniyle Tarsus daha kurulduğu ilk günden itibaren güçlü uygarlıkların iştahını kabartmış tarihsel bir kent konumunda. Bu nedenle de her tarihsel sıçrama aşamasında çevre coğrafyalarda yer alan büyük güçlerin istilasına ve tahribatlarına maruz kalıp yeniden imar edilmiş kültürel katmanlara sahiptir. 19. Yüzyıl'ın ikinci yarısına kadar kentin, sayısız defa yıkıma uğrayıp yeniden imar edildiği, yapılan kazılardan da anlaşılmaktadır.

Birçok yazılı kaynakta dünyanın en eski tarihi kentleri olarak Filistin'de Jericho, Lübnan'da Beyrut ve Byblos (Biblos), İran'da Susa, Suriye'de Şam ve Halep ve Türkiye'de Gaziantep olarak kabul görse de yakın zamanda keşfedilen Urfa Göbeklitepe (M.Ö. 10.000) hem arkeolojik buluntular, hem Neolitik dönemde ilk yerleşik tapınak kalıntılarına ait bilgilere ulaşılması bütün bu değerlendirmeleri neredeyse boşlukta bırakacak gibi görünüyor.

Yine bazı yazılı kaynaklara göre Troya (Truva) (M.Ö. 3.500-2.300) çok sayıda farklı kültürel katmandan ve 9 ayrı kent uygarlığının birbirinin üstüne kurulu olduğu ortaya çıktığı gibi Filistin'deki Jericho'da da yer altında üst üste toplam 20 yerleşim tabakası keşfedildiği söyleniyor.

İnsanlık tarihini bilen birileri dört kadim dinin doğduğu Ortadoğu / Mezopotamya bölgesinin iklimi, stratejik konumu, tarıma elverişli ve bereketli topraklarının, kent devletlerinin kendi aralarında egemenlik savaşı vermelerinin asıl nedeni olduğunu kolayca anlayabilecektir.

Konunun uzmanları tarafından öne sürülen öngörülere göre yaklaşık olarak 10.000-12.000 yıllık geçmişiyle birçok uygarlığa ev sahipliği yapmakla kalmayıp hem yeni yeni uygarlık iddialarının öne sürüldüğü ve üretilmiş olduğu saptanan Tarsus’un adının nereden geldiği ve kuruluşu hakkında,

mitolojik, sözlü ya da yazılı kaynaklarda pek çok iddia metin söz konusudur. Bu anlatıların çoğu tarihsel bir gerçeklik olarak kabul edilmekle birlikte yine benzer birçok tarihsel kent gibi efsane olarak kabul görmekte ve bu durum bizi antik çağ mitolojilerinden Yakın Ortadoğu mitolojilerine kadar götürmektedir. Bazı eski yeni yazılı kaynaklar Tarsus isminin ilk kez MÖ. 3.000'li yıllara kadar inen Hitit kültürü metinlerinde Tar-şa (Uru -Tar - Sa) biçiminde geçtiğini belirtmektedirler. Bu kaynaklar Tar-şa isminin büyük bir olasılıkla tüm Çukurova'yı da içine alan ve Kuzey Mezopotamya'daki Hurrilerin kurduğu Kizuvatna krallığının önemli bir merkezi olduğunu ve MÖ.

5 ve 4. yüzyıllara kadar da kentin gerek kültürel gerekse etimolojik olarak esasen bir Doğu devleti özelliği taşıdığını belirtmektedirler.

Asur tabletlerine göre de Tarsus, Que Krallığı’nın başkenti olup M.Ö. 1000'li yıllarda Cilicia (Kilikya) ovası (Çukurova) ile ovanın kuzeyinde yer alan dağlık bölgeleri (Toros dağları) kapsamaktadır. Yeni keşfedilen Babil Krallığı belgelerinde ise bölgedeki krallıktan Adanawa olarak söz edilmektedir. Adanawa, günümüzde Çukuova'ın en büyük ve önemli tarım ve sanayi kenti olarak kabul edilen günümüzün modern Adana'sından başkası değildir.

Tarsus, adı Yunan Mitolojisi'inde, Pegasus (kanatlı at) ve ünlü mitolojik kral Sisyphos'un torunu, Korint Kralı Glaukos'un oğlu Bellerophontes'ten aldığı söylenmektedir. Bilindiği üzere

Bellerophontes üzerinden hiç inmediği ve kahramanlığını borçlu olduğu mitolojik (Kanatlı At) Pegasus ile Kilikya Ovası'ndan geçerken bugünkü Tarsus'un bulunduğu yerde atından düşüp ayağı sakatlanmış ve bu yüzden de uzunca bir süre Tarsus’ta yaşamak zorunda kalmış ve o nedenle de kente Latince ayak tabanı anlamına gelen Tarsos adı verilmiş.

Homeros'un ünlü İlyada destanında da sözü edilen bir başka anlatıya göre ise Bellerophontes bir aile geleneği olarak tıpkı dedesi kral Sisyphos gibi Tanrı Zeus'a karşı gelerek onu bir ara aşırı öfkelendirmiş, Zeus da bunun üzerine kendisini gökten o dönemde ismi “Aleian düzlüğü” olarak anılan Tarsus ovasına fırlatıp atmış, ayağı da o yüzden kırılmış...

Tarsus'un kuruluşuyla ilgili bir başka anlatı ise şöyledir: Antik çağlarda birçok benzer bölgede olduğu gibi Tarsus Çayı / Berdan Irmağı’na da, yerli Kilikya halkı Kydnos (Cydnus) (Irmak Tanrısı) adını vermiştir. Azra Erhat'ın Mitoloji Sözlüğü kitabında Kydnos şöyle anlatılmaktadır:

“Kydnos: Kilikya'da bugün Tarsus Çayı diye anılan ırmağın tanrısı. Ana tarafından (Uranüs / Gök ile Gaia / Yer'in oğlu) Iapetos'un torunu sayılır. Kydnos'un, Parthenios (Sular Tanrısı) adlı bir oğlu varmış. Kydnos Irmağı'nın denize döküldüğü yerde bir şehir kurup ona Parthenia adını vermişler.”

Bir başka anlatı ise Tarsus adının tarihin ilk yazılı metni ünlü Gılgamış Destanı'nda sözü edilen kadim Nuh Tufanı'ndan sonra suların çekilip de toprağın ilk göründüğü yer anlamına gelen Tersein (kurutmak / tersine döndürmek ) kavramından ileri geldiği yönündedir.

Bir başka mitolojik Antik Yunan efsanesine göre ise, Tarsus'un asıl kurucusu Perseus'dur. Mitolojinin kahramanlarından biri olan Perseus, Tarsus kentini Hititler döneminde ismi Andrasos olarak bilinen bir köyün üzerinde yeniden inşa etmiştir.

Bir başka anlatıya göre ise, Tarsus kentinin asıl kurucusu antik Yunan kültürünün Kilikya Tanrısı Sandon ile eşdeş tuttukları Herakles'ten başkası değildir. Gerçekten de Herakles'in temsili kabartma portreleri MÖ. 4. yüzyıla ait Tarsus sikkeleri üzerinde bazen Sandon bazen de Tr̥sós (Baal Tarz) olarak öne çıkmaktadır.

Tarsus ismi, Sokrates'in tanınmış öğrencilerinden Yunanlı filozof, yazar, tarihçi ve asker Ksenofon'un MÖ. 401 yılında kaleme almış olduğu Anabasis isimli kitabında da geçmekte ve kentin Kilikya Kralı Syennessis tarafından yönetim merkezi olarak kullanıldığı anlatılmaktadır.

MÖ. 8. ve 7. Yüzyıllarda Asur’lular Tarsus’u Tarzi (Tarzu) olarak isimlendirmişlerdir. Perslerin Tarsus’ta basılan sikkeleri üzerinde de Tarsus adına rastlanmaktadır. Tarsus “Miratüliber” adlı Arap tarihine göre ise, Nuh Peygamberin torunu Tarasis tarafından kurulmuştur. Kentin ismi önce Grekçe Tarsos, daha sonra Latince Tarsus olarak kullanılmıştır.

Antik çağ yazarlarından Abydenos ve Beresos'a göre ise Asur Kralı Sanherip, Tarsus'u MÖ. 696 yılında Babil kentini örnek alarak yeniden inşa ettirmiştir.

Antik çağa ait Yunan kaynaklarında da Tarsus ismi Tharsis, Tarz, Tarsi, Tarsos olarak geçmektedir.

Tarsus’un isminin Tevrat’ta Efsus, İncil’de Arsus olarak geçtiği de yazılmaktadır. İslam kaynaklarında ise Tarsus'un Hz. Adem Aleyhisselamın oğlu Şit Peygamber tarafından kurulduğu ve mezarının da halen Tarsus'ta olduğu yer aldığı yazılıdır.

Diyarbakırlı Ahmed Said Paşa'nın Mirat ül-iber, Mufassal Tarih-i Umumi isimli kitabında Tarsus'un Nuh Peygamberin torunu Tarasis tarafından kurulduğunu yazarken Evliya Çelebi ise ünlü Seyahatnâmesinde, Tarsus’un bir rivayete göre Hz. Nuh’un torunu Rum’un Tarsus isimli oğlu tarafından kurulduğunu yazmaktadır. 12. Yüzyıl sonu ve 13. Yüzyıl başlarında yaşamış Yunan asıllı gezgin, coğrafya ve tarih bilgini Yâkût el-Hamevî'nin kaleme almış olduğu Coğrafya Ansiklopedisi'nin Tarsus maddesinde de, Tarsus isminin Rum asıllı bir kelime olduğunu ve Tarsus şeklindeki söylemin aslının Terasus olduğunu belirterek Evliya Çelebi ile aynı görüşü paylaşmaktadır.

Arap ve Osmanlı kaynaklarında ise Tarsus ismi bazı belgelerde Tersîs bazılarında ise Tarsûs olarak anılmaktadır. Arap kaynaklarında ve doğu kökenli tarihçilerin kitaplarında da Tarsus'un ismi ile ilgili birçok açıklama yer almaktadır. İsmail Hakkı Bursevi'nin, Rûhu'l - Beyân fî Tefsîri'l - Kurân kitabında: “... O şehir Tarsus'tur. Cahiliye devrinde ise Efsus'tu." diye yazar.

Kimi Arap kaynakları ise Tarsus ismi Tarasus olarak da ifade edilmektedir. Yazarı bilinmeyen el yazması bir kitapta ise Tarsus anlatılırken; "... Ve bunun adı Tevrat'ta Efsus'tur ve İncil'de Arsus'tur. Ve Arap dilince Tarsus'tur." diye söz edilir.

Arnavut ve Türk Edebiyatı'nın önemli isimlerinden Türk Dili ve grameri üzerine büyük çalışmalar yapmış çevirmen, edebiyatçı, gazeteci ve aynı zamanda "ilk Tükçe roman yazarı" olarak da anılan Şemseddin Sami ise Tarsus kentinin aslında Finikeliler tarafından kurulduğunu belirtmektedir. (Günümüzde halen Finikelilerin aslında Yunan kökenli olduğu iddiaları da başka bir araştırma konusu olmayı sürdürmektedir.)

Bazı kaynaklar da Tarsus isminin, yine çok eski bir Kilikya tanrısı olan Tarhon ya da Tarkon'dan gelmiş olabileceğini ileri sürmektedirler. Bu kaynaklara göre bu isimlerin Asur dilinde Tarzı, Aramice'de Tarz, Grekçe'de Tersi (Tepikon) ve Latince de Tarsos olarak geçtiğinin düşünülmesinin daha doğru bir yaklaşım olacağı önerilebilir.

Tarsus'un bölgedeki kentlerden farkı uzunca bir süre tarihi Doğu Roma Bizans İmparatorluğu sınırları içerisinde Akdeniz'de işlek bir liman kenti ve Roma imparatorluğu yönetiminde olması nedeniyle öncesinde ya da sonrasında bölgedeki birçok kentten daha çok uygarlığa ev sahipliği yapmış olmasında yatmaktadır. Farklı zaman aralıklarında farklı kültürlerin birbirine etkisi kente büyük bir çekicilik, olgunluk ve kültürel birikim kazandırsa da çağımıza gelindiğinde tarih yazımında zaman zaman kültürler arası yaşanan o aşırı rekabet ile kültürel egemenlik stratejileri

nedeniyle bir dizi tarihsel sapmalar ve bilgi yanlışlıkları ortaya çıkacaktır ister istemez.

Yunanlı mitologlar ve tarih araştırmacıları bu nedenle Yunancada da yer alan Tarsos sözcüğüne atıfta bulunarak Tarsus'un Doğu - Batı merkezli tarihini çoğu zaman kendi ulusal mitolojik meselleri bağlamında okuma yolunu tercih edip bu tarihsel birikimin anlamını ve önemini önemli ölçüde daraltıp yer yer birbirine karıştırdıkları gerçeğinin altının çizilmesi gerekir.

Fakat yine de eksik ya da abartılı bulunabilecek olan bütün bu bilgiler de gösteriyor ki Tarsus çok çok eski zamanlardan beri bir yerleşim yeri olduğu anlaşılmakla birlikte aynı zamanda dünyanın hiçbir bölgesinde bulunmayan tipik bir ortak “insanlık kültü” kent kavramı olarak öne çıkmaktadır. Hem Yakın Doğu hem Mezopotamya hem de Güneydoğu Anadolu, Çukurova ve yakın Akdeniz kentlerinde yapılan arkeolojik kazılarda Neolitik döneme ait kalıntılar bulunmuş, fakat yine de Tarsus kentinin ne zaman ve nasıl kurulduğu konusunda farklı farklı görüşler günümüzde de halen devam etmektedir.

Bunun böyle olmasının nedenlerinin başında da Tarsus'un başta Hitit, Asur, Akad, Sümer, Babil, Pers, Arap, Mısır, Roma İmparatorluğu vd. olmak üzere farklı farklı kültüre ve dini inanışlara sahip devletler tarafından her işgal sonrası tarihinin de yeniden anlamlandırılması çabaları yatmaktadır. O nedenlerle de aslında Tarsus’un, belli bir tarihte belli kimseler tarafından kurulmayıp başlangıçta küçük bir yerleşim yeri iken daha sonraları yavaş yavaş ekonomik ve stratejik bir yerleşim yerine dönüşmüş olması nedeniyle bölgede sürekli ve hızla gelişen önemli bir cazibe merkezi halini almış olduğu görüşü öne çıkmaktadır.

Tarih boyunca Kizzuwatna, Que, Asur, Pers, Büyük İskender, Selevki, Mısır, Roma ve Sâsânî hâkimiyetinde kalan Tarsus, Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) döneminde Hz. İsa'ya çevresinde yer alan havarileri kadar yakın olan Saint Pavlus’un buralı olmasından dolayı da zamanla dini bir merkez özelliği de kazandığı bilinmektedir. Hristiyanlık dininin oldukça önemli rolü olan Bizans İmparatoru I. Justinianos’un (M.S. 527-565) imar ettirdiği Tarsus, İslâm Halifelerinden Hz. Ömer döneminde 637 yılında İslâm topraklarına katılmıştır. 1877’de Adana’nın Suriye'deki Halep vilayetinden ayrılması sonucunda Tarsus, Adana Vilayeti’nin Adana Sancağı’na bağlı bir kent merkezi haline gelmiş, Cumhuriyet döneminde Mersin (İçel) vilayet merkezi olunca da buraya bağlı bir ilçe merkezi olmuştur.

Bütün bu efsanevi ve tarihsel bilgilerden de anlaşılacağı üzere Tarsus, çok tanrılı ve tek tanrılı dinlerin yaşandığı, göçebe ve yerleşik hayatın birlikte sürdürüldüğü kültürleri, uygarlıkları, krallıkları ve ulus devletleri uzuncu bir süre üzerinde barındırmış, mitolojiler ve kültürel tarihi oluşmuş, nadir ve kadim bir kenttir. Dünyada hiçbir kent bu kadar çok ve birbirine zıt farklı kültürü tarihinde barındırmış ve yeniden üretebilmiş değildir.

Hangi siyasal ve kültürel dönüşümlerden geçerse geçsin ve adı ne olarak anılırsa anılsın başlangıçta çoğu kent devleti gibi bir kale-kent olarak kurulan Tarsus ilerleyen süreçlerde, kaleden dışarıya doğru taşıp genişlemiş ve insanlık tarihinin başında, önemli başkentlerden sayılan, alabildiğine zengin ve destansı bir tarihçeye sahiptir.

Bu bağlamda, hem bölgede hem Ortadoğu'da hem de Mezopotamya'da daha kuruluşundan itibaren adı ve yeri hemen hemen hiç değişikliğe uğramadan günümüze kadar ulaşan en eski yerleşim

yerlerinin başında gelmektedir. Henüz Keşfedildiği kadarıyla bilinebilir 8.000-10.000 yıllık geçmiş ve öngörülebilir 10.000 - 12. 000 tarihiyle -şimdilik- birçok uygarlığı hem biriktirmiş hem korumuş, hem yeniden üretmiş hem de farklı farklı kültürlere ev sahipliği yapmış olan Tarsus adının nereden geldiği konusunda birçok araştırma yapılmış ve halen de araştırmalar sürmektedir.

Yukarıda da sözü edildiği üzere Tarsus'un ismi ve kuruluşu hakkında yarı mitolojik, yarı tarihsel sözlü veya yazılı kaynaklarda çok çeşitli bilgiler var. Fakat bu anlatımların çoğu tarihsel bir gerçek olarak kabul edilmemekle birlikte bir kısmı efsane olarak kabul görmekte ve bu durum bile bizleri bir tür henüz "tarih" olamamış geçmişi olarak tarihsel mitolojik çağlara kadar götürmektedir.

Birçok yazılı kaynak Akdeniz'i bir iç deniz haline getirmiş olan Roma İmparatorluğu (Bizans) sınırları içerisinde yer alan Antalya'daki Karain Mağarası'nın 500.000 yıl kadar önceye giden bir geçmişe sahip olduğunu yazarlarken Tarsus'un ise çok daha sonraları yaşanacak olan Neolitik Çağ'da kurulduğundan söz ederler. Arkeolojik verilere göre henüz yeterince keşfedilmemiş olan Neolotik çağın ise bilineceği üzere yaklaşık olarak MÖ. 12.000'li yıllara kadar inen bir tarihlemeye sahip bilinmektedir.

Fakat öte yandan yine de Tarsus'un aslında kadim Mezopotamya ve bütün Ortadoğu ile birlikte henüz inilmemiş çok daha eskilere götürülmesi gereken tarihi tıpkı söz konusu tarihsel coğrafi ve kültürel bölgeler gibi araştırıldıkça çok daha eski çağlara doğru ineceği öngörülebilir.

Tarsus'un tarih boyunca her anlamda merkezinde durduğu Çukurova (Kilikya) ise son olarak Urfa'da keşfedilmiş olan Göbeklitepe höyüğünün ve daha birçok höyüğün yer aldığı güneydoğu Anadolu, Asur, Akad ve Sümer devletlerinin adlarının geçtiği kadim Mezopotamya hem coğrafi olarak hem de kültür ve tarih olarak birbiriyle iç içe geçmiş bir tarihsel bütün aslında.

Binlerce yıllık bir geçmişe sahip olan Tarsus tarihinde görkemli dönemler yaşayan, çeşitli uygarlıklara merkezlik yapan, bölgesinde bulunan bütün kentler gibi doğulu kervanların gelip geçtikleri çoklu İpek Yolu güzergahlarının bazılarının uğrak yeri ve ticaret merkezi olan kent, Osmanlı İmparatorluğu döneminde, özellikle de XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren çok büyük bir ilerleme kaydederek tarım, hayvancılık ve ticaret alanlarında Osmanlı İmparatorluğu'nun en önemli kentlerinden birisi haline gelmiştir. Cumhuriyet’ten sonra da bu özelliğini geliştirerek devam ettirmiştir. Çukurova’da her türlü tarımın yapılıyor olması ve sanayinin ham maddesi olan ürünlerin çeşitliliği, bu bölgede sanayinin ve tarımsal üretimle birlikte birbirine bağlı gelişmesinde en önemli faktör olmuş. 1800'lü yılların ikinci yarısında, bölge potansiyelinin farkına varan uluslararası sermaye, pamuğun ilk işleme biçimi olan çırçır fabrikalarını faaliyete sokmakta gecikmeyecektir.

Aratos (Aratus) / Antipater / Poseidonius / Athenodorus /

Arhedemos / Nestor / Phutaides / Diogenes / Artemidoros /

Diodoros / Zenon / Khrysippos / Kleanthes / Seneca / Marcus Aurelius / Epiktetos / Gainus Musonius Rufus / Barnabas

St.Paulus (Aziz Saint Pavlus) / Lokman Hekim / Vd